-Πρόσφατα αναγορευτήκατε επίτιμος διδάκτορας του Πανεπιστημίου Αθηνών. Πώς αισθάνεστε για την τιμή αυτή;
Το να σε τιμούν, ο μεγαλύτερος πνευματικός φορέας του τόπου και τόσοι εκλεκτοί πνευματικοί άνθρωποι, όπως ο Πρύτανης κ. Χρήστος Κίττας, ο Πρόεδρος του Τμήματος Θεατρικών Σπουδών, Καθηγητής και σκηνοθέτης κ. Σπύρος Ευαγγελάτος, ο συγγραφέας και Καθηγητής του Τμήματος Θεατρικών Σπουδών κ. Βάλτερ Πούχνερ και άλλοι, είναι το μέγιστο αγαθό, η πιο καλόδεχτη ανταμοιβή. Και κυρίως όταν είσαι παρών, κι όχι «ωσεί παρών» αλλά παρών αυτοπροσώπως.
-Στην τελετή αναγόρευσης σας θίξατε το θέμα τις ορθής προφοράς της ελληνικής γλώσσας. Μπορείτε να μας πείτε λίγα πράγματα σχετικά;
Γνωρίζουμε όλοι μας ότι η ταυτότητα της χώρας μας, σε ευρωπαϊκό και παγκόσμιο επίπεδο, είναι βασικά ο πολιτισμός, ο αρχαίος και ο νέος και η ελληνική γλώσσα. Ιδιαίτερα για την πνευματική μας ανάπτυξη και παρουσία εμάς τους Έλληνες και κυρίως τους διανοούμενους και καλλιτέχνες, τους επιστήμονες και δημόσιους λειτουργούς, τους εκπαιδευτικούς, τους ηθοποιούς, τους δικηγόρους, τους πολιτευτές, όλους τους διδάσκοντες και μαθητεύοντες και ιδιαίτερα όσους εμφανίζονται και εκφράζονται από τα Μέσα Μαζικής Ενημέρωσης, μια κυρίαρχη φροντίδα πρέπει να μας συνέχει όλους: η καλαίσθητη χρήση, η ορθή γραφή αλλά και η ορθή προφορά της νεοελληνικής γλώσσας. Η εφαρμογή των γραμματικών κανόνων για τη σωστή εκφορά του προφορικού λόγου πρέπει να ισχύει όχι μόνο για το Θέατρο, τις δραματικές σχολές και για όλους τους παραπάνω, αλλά για όλη την κλίμακα της σχολικής εκπαίδευσης, από τη στοιχειώδη, την ανώτερη ώς και την ανώτατη βαθμίδα.
Στον προφορικό λόγο ενυπάρχει το περιεχόμενο και η μορφή έκφρασης του, το νόημα και η εκφορά του. Η μουσικότητα, η τονικότητα και ο χρωματισμός του λόγου που αναδεικνύουν το νόημα. Ο ωραίος νεοελληνικά λόγος, μόνο ορθώς προφερόμενος προβάλλει την αξία και την ομορφιά του. Σ όλες τις περιπτώσεις, η ορθή φθογγοηχητική μορφή του λόγου αναδεικνύει και καταξιώνει οποιοδήποτε περιεχόμενο, το υποβάλλει ή και το επιβάλλει ακόμα στον ακροατή. Γι αυτό είναι απαραίτητη όχι μόνο η ορθή γραφή αλλά και η ορθή προφορά του νεοελληνικού λόγου.
- Είστε ηθοποιός, μεταφραστής, συγγραφέας και πολιτικός. Υπάρχει κάποια από αυτές τις ιδιότητες που ξεχωρίζετε; Καθεμία από αυτές σας προσδίδει διαφορετικά στοιχεία;
Και οι πέντε αυτές ιδιότητες ασκούνται και αντιμετωπίζονται πάντα με την ίδια συνέπεια και ευθύνη. Απέναντι σ' αυτές ουδέποτε και για καμιά ολιγώρησα. Ποτέ δεν αντιμετώπισα με μειωμένο δόσιμο και ενδιαφέρον την άσκηση και των πέντε αυτών ιδιοτήτων της τέχνης. Ιδιαίτερα για τις μεταφράσεις θα θελα να προσθέσω δυο λόγια. Είναι γνωστό ότι η μετάφραση ενός λογοτεχνικού έργου -και ιδιαίτερα ενός Θεατρικού έργου- δεν είναι μια οποιαδήποτε εργασία ρουτίνας. Είναι πνευματική δημιουργία - είναι μια Τέχνη. Η απόδοση ενός έργου σε μιαν άλλη γλώσσα πραγματοποιείται με μια εντελώς ιδιόμορφη διαδικασία από την οποία δεν απουσιάζει ο πνευματικός, ο καλλιτεχνικός οίστρος. Δεν αρκεί να γνωρίζει κανείς τη γλώσσα από την οποία μεταφράζει, αλλά και τη γλώσσα που μετουσιώνει το μεταφραζόμενο έργο. Χρειάζεται στη μεταφορά πιστότητα, αισθητικά και γλωσσικά καταξιωμένη. Και τούτο απαιτεί γνώση, ευαισθησία, διαίσθηση. Η μετάφραση θα μπορούσε να λέγεται «μετάπλαση» γιατί περί αυτού ακριβώς πρόκειται. Μεταφράζοντας τα έργα του Τσέχωφ, όπως και των άλλων συγγραφέων ζούσα και ερμήνευα σαν ηθοποιός και σκηνοθέτης τους ήρωες τους, που θαρρείς πως δεν είναι πλάσματα της φαντασίας ενός συγγραφέα, αλλά πλάσματα του ίδιου του Δημιουργού. Πλάσματα από χώμα και πνεύμα, μ' έναν υλικό θαρρείς οργανισμό, που λειτουργεί σύμφωνα με τους φυσικούς νόμους με μιαν υπόσταση φυσική, όχι φιλολογική. Έπρεπε λοιπόν ν' ανακαλύψω τις αντιστοιχίες στην ελληνική γλώσσα, που θα αποδίδανε, με συνέπεια και ακρίβεια ψυχολογική, τις ιδιομορφίες του κάθε χαρακτήρα στην ιδιαίτερη συμπεριφορά του.
-Πώς ξεκίνησε η πολιτική-συνδικαλιστική σας δράση; Πώς βλέπετε τα πολιτικά πράγματα σήμερα;
Το Μάρτη του 1956, τις παραμονές των εκλογών του Σωματείου Ελλήνων Ηθοποιών, αρχίζει ουσιαστικά η δραστηριότητα μου στον τομέα του Θεατρικού συνδικαλισμού. Οι ηθοποιοί στο σύνολο τους ζούσαν σε μια διαρκή αβεβαιότητα και σαν εφιάλτης στεκόταν πάντα μπροστά τους το αμφίβολο παρόν και το άδηλο μέλλον. Ούτε ασφάλεια, ούτε περίθαλψη, ούτε σύνταξη ανθρώπινη. Ήταν πάντα στο έλεος του ανεξέλεγκτου εργοδότη-θιασάρχη.
Για τους ηθοποιούς, η τέχνη τους ή ίδια —η θεατρική πράξη-αποτελεί πάντα ένα συνδετικό κρίκο που τους συνδέει αδιάρρηκτα. Ο ατομικισμός, η εγωπάθεια, ο ανταγωνισμός, υποχωρούν μπροστά σ' αυτήν την αναμφισβήτητη πραγματικότητα. Θεωρούσα λοιπόν ότι είχα χρέος να συνδράμω τους λειτουργούς του θεάτρου που βρίσκονταν σε άθλια κατάσταση. Γιατί θέατρο χωρίς ηθοποιούς δεν μπορεί να υπάρξει. Και θεατρική ανάπτυξη δεν νοείται χωρίς τη σύγχρονη ανάπτυξη -πνευματική, καλλιτεχνική και οικονομική — των ηθοποιών.
Το 1977, αποδέχτηκα την πρόταση του Κ.Κ.Ε. να συμμετέχω στις εκλογές ως υποψήφιος βουλευτής στην Αθήνα. Υπηρέτησα το ελληνικό Κοινοβούλιο επί τέσσερα χρόνια. Θεώρησα και πάλι ότι είχα χρέος να θέσω τον εαυτό μου στην εξυπηρέτηση του κοινού αγαθού.
Όπως έλεγε και ο Αϊνστάιν -τον οποίο ερμήνευσα κάποτε σ' ένα έργο στο Εθνικό Θέατρο- «Ο άνθρωπος», λέει, «μπορεί να βρει κάποιο νόημα στη ζωή, έστω κι αν αυτή είναι μικρή και γεμάτη κινδύνους, μόνο αν αφιερώσει τον εαυτό του στην κοινωνία»
Στο ερώτημα σας «πώς βλέπω τα πολιτικά πράγματα σήμερα», θα σας έλεγα πως δεν μπορούμε να πούμε ότι ο καπιταλισμός θα λύσει τα κοινωνικά προβλήματα. Αντίθετα, στο πέρασμα του χρόνου, δημιουργεί και θα δημιουργεί καινούργια προβλήματα κι έτσι θα συνεχίζει την αντιφατική και πολλές φορές καταστροφική πορεία του, ώσπου ν απορροφηθεί από το μέλλον και να σβήσει μέσα στο καινούργιο παρόν.
Μπαίνουμε στο νέο αιώνα μετέωροι, ηθικά, πνευματικά, ιδεολογικά, έχοντας πίσω μας την κατάρρευση του «υπαρκτού σοσιαλισμού», τη μόνη φωτεινή ελπίδα που υπήρχε στο παρελθόν και που χάθηκε για το παρόν και για το μέλλον και για τους νέους και για τους παλιούς. Οι νέοι, για την ώρα, βαδίζουν χωρίς ιδανικά και οι παλιοί μετά ιδανικά τους σκόρπια στους τέσσερεις ανέμους. Ωστόσο η ζωή προχωρεί. Του κύκλου τα γυρίσματα θα ξαναφέρουν στην συνείδηση της ανθρωπότητας το φως του Δημοκρατικού Σοσιαλισμού σαν τη μόνη ελπίδα στη θολούρα και στην αχορταγιά του καπιταλισμού.
θα θελα να προσθέσω κάτι ακόμα. Ο κόσμος μας έγινε μικρός και ολοένα μικραίνει περισσότερο. Χάρη στην τεράστια ανάπτυξη της τεχνολογίας και των μέσων επικοινωνίας, τα έθνη και τα κράτη θα σμίξουν σιγά-σιγά, κατ' ανάγκη, σε μια παγκόσμια κοινότητα. Ο κόσμος αλλάζει πια παγκοσμίως. Αναγκαίο καθίσταται, τα κράτη και οι λαοί να συνεργαστούν, χωρίς να χάσουν την παράδοση και την ταυτότητα τους. Μελλοντικά πιστεύω, θα προκύψουν νέες αμοιβαίες σχέσεις, εθνών, κρατών και λαών. Η τέχνη και η πολιτική, καθώς θα ασκούνται στα εθνικά πλαίσια, κατ' ανάγκη θα προεκτείνονται και στα διεθνή. Ένας νέος διεθνισμός ή κοσμοπολιτισμός θ' αποτελέσει προοδευτικά τη νέα κοινωνική πραγματικότητα. Αυτή και μόνο η συνεργασία κρατών και λαών θα δώσει λύση στα διεθνή και εθνικά προβλήματα και θ' αποτελέσει το αντίπαλο δέος στη «Νέα Τάξη» πραγμάτων που ολοένα καθίσταται πιο επικίνδυνη. Αυτή η εξέλιξη θα είναι ένα νέο φως που θ' αρχίζει να διαφαίνεται και θ' αποτελέσει τη νέα ελπίδα για τον άνθρωπο. Φυσικά θα χρειαστεί χρόνος. Πολλοί από μας δεν θα έχουμε την τύχη να ζήσουμε στα πλαίσια αυτής νέας κοινωνικής εξέλιξης, αυτής της ελπίδας ενός προσερχόμενου ωραίου μέλλοντος για τον κόσμο θα έχουμε, όμως, τη βαθιά ικανοποίηση ότι οραματιστήκαμε, ότι παλέψαμε γι αυτήν την ελπίδα και συμβάλαμε στην έλευση και στην πραγμάτωση της.
- Μπορείτε να μας πείτε πώς ξεκίνησε η σχέση σας με το θέατρο; Διάβασα κάπου ότι μικρός θέλατε να γίνετε Πατριάρχης.
Βασικά στο ξεκίνημα μου, με επηρέασε μεταξύ άλλων και η κρητική λογοτεχνία. Μικρό παιδί θυμάμαι από τα πρώτα βιβλία που διάβασα στην Κρήτη ήταν ο «Ερωτόκρυος» και η «Ερωφίλψ. Ένιωσα ένα κόσμο ολόκληρο να ζωντανεύει και αυτό με συντάραξε. Και το περίεργο είναι ότι ο πρώτος μου ρόλος στο θέατρο ήταν ο Πανάρετος στην «Ερωφίλψ του Χορτάτζη, 850 στίχους 15σύλλαβους που έπαιξα με τη «Λαϊκή Σκηνή» του Κάρολου Κουν το 1934. Επίσης, ο συγγραφέας που με συγκλόνισε στα νεανικά μου χρόνια, ήταν ο Ντοστογιέφσκι και αργότερα στο θέατρο ο Τσέχωφ, διαβάζοντας και μεταφράζοντας τα περισσότερα θεατρικά του έργα. Αποκόμισα πολλά. Γνώση, πείρα, χαρές και πίκρες. Αυτά όμως που με γοήτευσαν περισσότερο και που καθόρισαν την πορεία ης ζωής μου, ήταν η κοινωνική αποστολή του θεάτρου και η τέχνη της υποκριτικής στο θέατρο και τον κινηματογράφο. Το θέατρο για μένα αποτελεί ένα κοινωνικό λειτούργημα που συμβάλλει στην ποιοτική διαμόρφωση του ανθρώπου και του πολιτισμού γενικότερα. Αισθάνεσαι λοιπόν πως είσαι και συ ένας ιερουργός και ένας θεράπων που συντελείς στην κοινωνική εξέλιξη. Έπειτα η μετουσίωση σου σ' ένα ρόλο, σ' ένα χαρακτήρα, ύστερα από την ενεργοποίηση όλων των πνευματικών και οργανικών και ψυχικών δυνάμεων. Η αίσθηση της ταύτισης με το χαρακτήρα αυτόν, η άμεση επαφή και η επικοινωνία με το κοινό, αυτή η προέκταση και η ταύτιση του εαυτού σου σε μιαν άλλη οντότητα και επενέργεια, η υποβολή που ασκείς στο πνεύμα και στα αισθήματα των συνανθρώπων σου, είναι τόσο μαγευτική που δεν αποτιμάται με τίποτα
- Ποιες στιγμές σας στην υποκριτική τέχνη ξεχωρίζετε και γιατί; Ποιος ρόλος πιστεύετε πως ξεχωρίζει στην πολύχρονη καριέρα σας στην υποκριτική;
Δεν σταματώ σε ένα ρόλο ή σε μια επιτυχία. Είναι ένα σύνολο από επιτυχίες σε μεγάλους ρόλους της ελληνικής και παγκόσμιας λογοτεχνίας. Κυρίως έπαιξα ρόλους από το ψυχολογικό και ρεαλιστικό θέατρο. Στο είδος αυτό διακρίθηκαν και επηρέασαν την παγκόσμια δραματολογία, ο Ίψεν και ο Τσέχωφ. Έπαιξα κατ' εξοχήν δικά τους έργα αλλά και άλλα, έχοντας συμπληρώσει στο ενεργητικό μου γύρω στα 500 θεατρικά έργα. Κορυφαία επιτυχία για μένα ήταν ο «Τζων Γαβριήλ Μπόρκμαν» του Ίψεν. "Ηταν σταθμός για την καριέρα μου, όπως και η «Ερωφίλψ του Χορτάτζη, και η «Αντιγόνη» του Ανούιγ.
-
Πώς κρίνετε την κατάσταση του θεάτρου -και της υποκριτικής εν γένει- σήμερα; Τι έχετε να πείτε για τη νέα γενιά Ελλήνων ηθοποιών;
Στην ερώτηση σας αυτή θα απαντήσω λίγο θεωρητικά και έμμεσα. Το θέατρο είναι ένα κοινωνικό λειτούργημα. Αποστολή του έχει την αγωγή της ψυχής, την αισθητική, ηθική και πολιτική διαπαιδαγώγηση του πολίτη. Έχει ανάγκη από αντάξιους με την αποστολή θεράποντες. Στη χώρα μας το θέατρο έχει βαθιές ρίζες που το συνδέουν με την τεράστια πολιτιστική μας κληρονομιά. Ό,τι έγινε και ό,τι γίνεται ώς σήμερα στο παγκόσμιο θέατρο αφετηρία έχει το θέατρο που γεννήθηκε στο τόπο αυτόν όπου ζούμε. Εκείνος λοιπόν, που θα θελήσει να ασκήσει το λειτούργημα του ηθοποιού, που θα μπορεί να ενσαρκώσει φανταστικούς χαρακτήρες και τις ψυχοσυνθέσεις τους, να ποιήσει τα ήθη, να προβάλλει τον ορθό ελληνικό λόγο, είναι αδύνατον να τα πετύχει αυτά αν δεν έχει καλλιεργήσει το πνεύμα του, την ευαισθησία, τη φαντασία, τα εκφραστικά του μέσα, τη σωστή άρθρωση, την ευλυγισία του σώματος και όλα τα άλλα που για μια οποιαδήποτε θεατρική δημιουργία αποτελούν απαραίτητες προϋποθέσεις. Η Παιδεία εξυψώνει τον καλλιτέχνη. Η έκφραση τρέφεται με τη γνώση. Ο ηθοποιός αποτελεί μια εντελώς ξεχωριστή και ιδιαίτερη πνευματική και κοινωνική αξία. Ο ηθοποιός ενσαρκώνει, δίνει πνοή και υλική υπόσταση στα πλάσματα της φαντασίας του συγγραφέα. Χωρίς αυτόν δεν μπορεί να συντελεστεί η θεατρική πράξη. Είναι ο βασικός συντελεστής για την ολοκλήρωση του θεατρικού λειτουργήματος. Η πολιτεία, όπως και οι ίδιοι οι ηθοποιοί, έχουν χρέος να στηρίξουν, να προστατεύσουν και να προαγάγουν αυτό το πολύτιμο παιδευτικό και καλλιτεχνικό λειτούργημα. Είναι ένα σημαντικό κεφάλαιο γι' αυτή τη χώρα που γέννησε το θέατρο, το πνεύμα, τη φιλοσοφία και τον πολιτισμό. Η τέχνη είναι χαρά γι αυτούς που τη δημιουργούν και γι' αυτούς που την απολαμβάνουν.
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου